Wat heeft de culturele sector in Nederland nodig voor een digitaal soevereine toekomst?

Wat heeft de culturele sector in Nederland nodig voor een digitaal soevereine toekomst?

De politieke vervlechting van Amerikaanse big tech & politiek brengt de discussies over digitale autonomie in het publieke domein in een stroomversnelling:

• de overheveling van de digitale basisinfrastructuur van de rijksoverheid naar clouddiensten in de V.S. wordt een heet hangijzer (of zou het moeten zijn), maar goede Europa-gebaseerde alternatieven zijn moeilijk aan te wijzen; (lees: “Tweede Kamer slaat alarm over Trump en de cloud”)
• De vergiftiging van Twitter/X sinds de overname door Elon Musk toont aan hoe problematisch het is dat het publieke debat op internet zich hoofdzakelijk afspeelt in corporate omgevingen, kwetsbaar voor de grillen van commerciële krachten en oligarchen. Bluesky geniet het voordeel van de twijfel omdat het nog geen geldkraan heeft opengedraaid, terwijl initiatieven om te werken met het gedecentraliseerde Mastodon haperen;
• De dominantie van YouTube (en TikTok) voor videocontent is zorgelijk. Experimenten met een alternatief als Peertube (zoals door Public Spaces) bevinden zich in een vroeg stadium maar zijn veelbelovend; je ziet hier dat partijen nodig zijn die sectorbreed zonder winstoogmerk willen zorgdragen voor digitale infrastructuur.
• De opkomst van generatieve AI werpt de vraag op of Nederlandse organisaties überhaupt LLM’s moeten integreren in hun digitale informatiesystemen, maar áls ze dat willen doen, dan kunnen ze beter werken met zelf-gehoste open source-varianten dan de deur open te zetten naar de API’s van OpenAI of Anthropic – laat staan de toch al dikwijls overmatige afhankelijkheid van Microsoft 365 te verdiepen door all-in te gaan op CoPilot. Maar ja, de hosting van open source en liefst op ethische wijze getrainde LLM’s op een duurzame manier is geen sinecure en vergt diepgaande expertise en een redelijk budget.
• Gecentraliseerde systemen voor long-form artikelen zijn niet de oplossing: waar Medium een niet-werkende betaalmuur moest introduceren, ligt publicatieplatform annex nieuwsbriefsysteem Substack terecht onder vuur (Lees: Don’t Call It a Substack) vanwege de weigering om extreemrechtse bloggers te verbannen. Het open web moet de toekomst van publiceren zijn, maar we missen een distributiemiddel, tenzij RSS een comeback maakt, wellicht in combinatie met het ActivityPub-protocol.
• Het is problematisch en curieus dat Google Analytics nog altijd de default-keuze is voor websitestatistieken, gezien het privacyschendende karakter van de eigenaar. Open source en/of betaalde alternatieven krijgen weinig tractie. Al krijg je de handen op elkaar voor een Matomo-installatie: de gemiddelde online-marketeer noch marketingbureau werkt er graag mee (ook de integratie met satellietplatfroms zoals ticketingwebshops is vaak lastiger), dus een omschakeling vergt een diepte-investering in wederom een geheel ecosysteem van mensen, systemen en organisaties.

De komende jaren zullen de contouren van een alternatief, Europa-centrisch digitaal ecosysteem zich moeten gaan aftekenen. Op basis van de genoemde voorbeelden en relevante eigen ervaring wil ik wel een aantal observaties delen en voorzichtige aanbevelingen c.q. voorspellingen doen voor de komende pakweg tien jaar:

1. Aandacht voor digitale innovatie zal (moeten) verschuiven van knappe geïsoleerde maatwerkprojecten door instellingen met diepe zakken naar gedeelde digitale infrastructuur voor publieke ecosystemen. Van Activitypub-powered big tech-alternatieven tot wellicht ethische LLM-diensten: ik verwacht dat er een groter beroep zal worden gedaan op branche- en netwerkorganisaties om niet alleen kennis uit te wisselen maar ook serieuze infrastructuur op te tuigen.
2. Ik verwacht een groeiende behoefte aan digitale expertise en dienstverlening, en dan vooral op een technisch niveau. Ook grotere culturele instellingen hebben geen in-house expertise om zelf-gehoste servers met open-source software in te richten en te onderhouden, en in de bureauwereld is die kennis schaars en kostbaar. Het poolen van resources (ik bedoel: wel uitbesteden maar dan gezamenlijk gecoördineerd met gedeelde kosten, wellicht wederom belegd bij een sectororganisatie) zou een goed idee kunnen zijn, waarbij een combinatie van strategische en technische expertise nodig is voor opinionated en domeinspecifieke oplossingen (lees: dat mensen een goed plan hebben voor duurzame, zelf-gehoste en innovatieve technische oplossingen maar ook de systeembeheerder erbij kunnen leveren).
3. Bij culturele instellingen is er nog te vaak sprake van een scheiding tussen strategische domeinspecifieke digitale infrastructuur (digitale collectie-ontsluiting en innovatieve marketing, en innovatieve publieksbelevingen elk afzonderlijk in eigen silo’s ontwikkeld) enerzijds en de basis-ict van bedrijfsvoering anderzijds, waarbij die laatste doorgaans wordt uitbesteed aan externe dienstverleners die werken met Microsoft 365. Een overkoepelende blik op digitale transformatie ontbreekt vaak in de organisatie (in elk geval niet bestendigd in de vorm van een hoofdverantwoordelijke in een senior managementpositie), en de digitale strategie is gefragmenteerd. Dit is niet bevorderlijk voor digitale vernieuwing. Van CRM tot redactionele pijplijnen tot datagedreven werken: in werkelijkheid staan alle digitale diensten en processen in open verbinding met elkaar, en is een samenhangende visie en infrastructuur onontbeerlijk. Ook vraagt dit om een focus op in-house opbouw van digitale expertise, in plaats van de outsourcing daarvan aan ICT-dienstverleners. Pas als er een organisatiebrede digitale strategie ligt met een focus op digitale soevereiniteit op de langere termijn, geoperationaliseerd tot criteria voor je infrastructuur (gericht op waarden en vereisten als interoperabiliteit, open standaarden, duurzaamheid en andere zaken die zowel ethiek als innovativiteit raken) kun je daadwerkelijk stappen zetten en aanhaken bij de ontwikkelingen die sectorbreed ingezet zullen worden.

Ik denk dat er twee dingen moeten gebeuren. Sectororganisaties moeten het accent gaan verleggen van kennisdeling naar infrastructuur-ontwikkeling, en culturele organisaties moeten de verantwoordelijkheid voor het digitale anders intern gaan organiseren, met een afdelingsoverstijgende benadering van digitale innovatie en infrastructuur. Daar zijn we voorlopig wel even zoet mee.

Header-afbeelding door sagesolar op Flickr (CC)